Khám phá cách áp dụng nghệ thuật đặt câu hỏi từ sách 'Questions Are the Answer' vào y khoa. Góc nhìn từ một bác sĩ phẫu thuật lồng ngực - mạch máu
Giới thiệu
Năm 1847, tại bệnh viện đa khoa Vienna, tỷ lệ tử vong do sốt hậu sản ở một khoa sản cao đến mức đáng báo động, khiến nhiều sản phụ sợ hãi đến mức thà sinh con trên đường phố còn hơn. Bác sĩ Ignaz Semmelweis, sau khi quan sát và loại trừ hàng loạt giả thuyết, đã đặt ra một câu hỏi nền tảng: sự khác biệt cơ bản giữa khoa sản có tỷ lệ tử vong cao (do bác sĩ và sinh viên y khoa đảm nhiệm) và khoa có tỷ lệ thấp (do nữ hộ sinh đảm nhiệm) là gì? Câu trả lời nằm ở một chi tiết mà mọi người bỏ qua: các bác sĩ thường đi thẳng từ phòng giải phẫu tử thi sang phòng đỡ đẻ mà không rửa tay. Câu hỏi của Semmelweis, dù ban đầu bị chế giễu, cuối cùng đã dẫn đến một trong những cuộc cách mạng lớn nhất của y học hiện đại: sát khuẩn. Câu chuyện này là minh chứng sống động cho triết lý cốt lõi trong quyển sách “Questions Are the Answer” của Hal B. Gregersen: câu trả lời đúng thường chỉ xuất hiện sau khi chúng ta dám đặt ra câu hỏi đúng, dù nó có vẻ ngớ ngẩn hay đi ngược lại thông lệ.
Trong phẫu thuật lồng ngực và mạch máu, nơi các quyết định được đưa ra trong tích tắc và sai lầm có thể trả giá bằng tính mạng, nghệ thuật đặt câu hỏi không chỉ là một kỹ năng mềm mà là một công cụ chẩn đoán và điều trị thiết yếu. Quyển sách này không dạy kỹ thuật mổ, nhưng nó mài giũa dụng cụ quan trọng nhất của người phẫu thuật viên: tư duy phản biện.
Trong một thế giới đầy bất định, chúng ta dễ tập trung tìm câu trả lời cho những câu hỏi sai
Môi trường y khoa hiện đại thường tạo áp lực tìm kiếm câu trả lời nhanh chóng. Một bệnh nhân nhập viện vì đau chân dữ dội, câu hỏi đầu tiên bật ra trong đầu có thể là: “Dùng thuốc gì để giảm đau?”. Đây là một câu hỏi cần thiết, nhưng lại là câu hỏi sai nếu là duy nhất. Nó chỉ dẫn đến một giải pháp tạm thời. Câu hỏi đúng phải là: “Nguyên nhân sâu xa của cơn đau này là gì? Mạch máu, thần kinh, hay cơ xương?”.
Việc tập trung vào câu trả lời cho câu hỏi sai sẽ dẫn chúng ta đi chệch hướng. Ví dụ, một khối u phổi được phát hiện trên phim cắt lớp vi tính. Câu hỏi vội vã “Làm sao để cắt bỏ khối u này nhanh nhất?” có thể bỏ qua những câu hỏi quan trọng hơn:
- Bản chất của khối u này là gì: lành tính hay ác tính?
- Giai đoạn bệnh hiện tại ra sao: khối u đã di căn đến hạch trung thất hay các cơ quan khác chưa?
- Thể trạng chung của bệnh nhân có cho phép một cuộc đại phẫu không? Chức năng hô hấp, tim mạch của họ thế nào?
- Mục tiêu điều trị cuối cùng là gì: chữa khỏi hoàn toàn, kéo dài thời gian sống, hay cải thiện chất lượng cuộc sống?
Chỉ khi trả lời được chuỗi câu hỏi có hệ thống này, kế hoạch điều trị mới thực sự toàn diện và tối ưu cho người bệnh. Như tác giả đã nêu, “Những người đủ táo bạo để đặt ra những câu hỏi gai góc đã có thể đưa ra những câu trả lời định hình thế giới.” Trong y khoa, những câu hỏi như vậy định hình lại số phận của một con người.
Mọi người có thể tìm thấy câu trả lời tốt hơn khi họ hiểu tầm quan trọng của việc đặt câu hỏi
Đặt câu hỏi không phải là một tài năng thiên bẩm, đó là một kỹ năng được rèn luyện. Tác giả ví những người đặt câu hỏi giỏi giống như trẻ em, với “tư duy của người mới bắt đầu” (beginner's mentality). Trong phẫu thuật, đây là một phẩm chất vô giá nhưng cũng rất dễ bị mai một. Một phẫu thuật viên kinh nghiệm có thể rơi vào bẫy của sự tự mãn và các định kiến nhận thức (cognitive biases). Họ thực hiện một kỹ thuật theo thói quen trong nhiều năm mà không tự hỏi: “Liệu có cách nào tốt hơn không?”.
Ngược lại, một bác sĩ nội trú trẻ, với sự tò mò và chưa bị ràng buộc bởi “kinh nghiệm”, có thể đặt một câu hỏi ngây ngô nhưng lại làm cả ê-kíp phải suy nghĩ lại. Ví dụ, trong một ca phẫu thuật bắc cầu động mạch ngoại biên, khi phẫu thuật viên chính đang chuẩn bị thực hiện một miệng nối mạch máu theo cách truyền thống, một học viên có thể hỏi: “Thưa thầy, tại sao mình không xoay mảnh ghép tĩnh mạch một góc nhỏ để giảm sức căng trên đường khâu?”. Câu hỏi này có thể buộc phẫu thuật viên chính phải dừng lại, cân nhắc và có thể dẫn đến một cải tiến nhỏ nhưng quan trọng, giúp giảm nguy cơ hẹp miệng nối sau này. Sự tò mò là động cơ của sự tiến bộ.
Những câu hỏi hay nhất có sức công phá vì chúng phá hủy các giả định sai lầm
Y văn chứa đầy những “giả định” từng được coi là chân lý. Trong nhiều thập kỷ, phình động mạch chủ bụng lớn được xem là một chỉ định phẫu thuật mở tuyệt đối – một cuộc mổ lớn với đường rạch bụng dài, nguy cơ mất máu cao và thời gian hồi phục lâu. Giả định cố hữu là: “Không có cách nào tiếp cận và sửa chữa đoạn động mạch phình này mà không mở bụng.”
Thế rồi, một câu hỏi mang tính “công phá” xuất hiện: “Tại sao chúng ta phải đi từ bên ngoài vào? Liệu có thể sửa chữa nó từ bên trong lòng mạch máu không?”. Câu hỏi này đã phá vỡ hoàn toàn giả định cũ và khai sinh ra một cuộc cách mạng: can thiệp nội mạch (endovascular aneurysm repair - EVAR). Bằng cách đưa stent-graft qua một vết rạch nhỏ ở bẹn, các phẫu thuật viên mạch máu giờ đây có thể điều trị căn bệnh chết người này với mức độ xâm lấn tối thiểu. Đây là một ví dụ điển hình cho thấy một câu hỏi đúng có thể thay đổi toàn bộ một chuyên ngành.
Thay vì động não tìm câu trả lời hoàn hảo, chúng ta nên cố gắng động não để tìm ra những câu hỏi hay nhất
"Câu hỏi có một sức mạnh kỳ lạ để mở khóa những hiểu biết mới và thay đổi hành vi tích cực trong mọi khía cạnh của cuộc sống chúng ta." - Hal B. Gregersen
Trong các buổi hội chẩn đa chuyên khoa để bàn về một ca bệnh phức tạp, ví dụ một khối u trung thất xâm lấn các cấu trúc mạch máu lớn, xu hướng chung là mỗi chuyên khoa (phẫu thuật, ung thư, xạ trị) sẽ ngay lập tức đề xuất “câu trả lời” của mình. Phẫu thuật viên sẽ nghĩ đến kế hoạch mổ, bác sĩ ung thư sẽ nghĩ đến phác đồ hóa chất.
Tuy nhiên, cách tiếp cận hiệu quả hơn theo tinh thần của sách là bắt đầu bằng việc “động não tìm câu hỏi”. Cả nhóm nên cùng nhau đặt ra các câu hỏi nền tảng:
- Điều gì là quan trọng nhất đối với bệnh nhân này tại thời điểm này?
- Nếu phẫu thuật, nguy cơ lớn nhất là gì và làm sao để giảm thiểu nó?
- Liệu điều trị tân bổ trợ (hóa/xạ trị trước mổ) có giúp cuộc mổ an toàn và triệt để hơn không?
- Các lựa chọn không phẫu thuật có mang lại kết quả tương đương không?
- Chúng ta đang bỏ lỡ thông tin gì?
Việc này tạo ra một không gian an toàn để khám phá mọi góc cạnh của vấn đề trước khi lao vào tìm giải pháp. Nó giúp phá vỡ tư duy lối mòn và khuyến khích những ý tưởng đột phá.
Bạn không thể học nếu bạn luôn nói; thay vào đó, hãy đặt câu hỏi, im lặng và lắng nghe
Kỹ năng này đặc biệt quan trọng trong giao tiếp với bệnh nhân và người nhà. Một cuộc tư vấn trước mổ không nên là một bài độc thoại của bác sĩ. Sau khi trình bày về chẩn đoán và phương pháp phẫu thuật đề xuất, điều quan trọng là phải dừng lại, đặt câu hỏi và thực sự lắng nghe.
Những câu hỏi như “Ông/bà có lo lắng điều gì nhất về cuộc mổ này không?” hay “Sau phẫu thuật, ông/bà hy vọng mình có thể làm được điều gì trở lại?” thường hé lộ những nỗi sợ hãi và kỳ vọng sâu kín mà nếu không hỏi, bác sĩ sẽ không bao giờ biết. Một bệnh nhân cần phẫu thuật cắt u phổi có thể không sợ đau hay biến chứng, mà nỗi sợ lớn nhất của họ là không thể tiếp tục chơi với cháu của mình sau mổ. Khi hiểu được điều đó, bác sĩ có thể điều chỉnh cách tư vấn, nhấn mạnh vào các bài tập vật lý trị liệu hô hấp và quá trình phục hồi để giúp bệnh nhân đạt được mục tiêu cá nhân đó. Lắng nghe tạo ra sự đồng cảm và xây dựng niềm tin – nền tảng của mối quan hệ thầy thuốc-bệnh nhân.
Điều quan trọng là phải đặt ra những câu hỏi then chốt vào đúng thời điểm
"Công việc quan trọng và khó khăn không bao giờ là tìm ra câu trả lời đúng. Nó là tìm ra câu hỏi đúng." - Peter Drucker
Câu hỏi then chốt (keystone questions) là những câu hỏi mang tính định hướng, có thể thay đổi toàn bộ quỹ đạo của một kế hoạch. Trong phẫu thuật, câu hỏi then chốt thường xuất hiện ở những thời điểm bấp bênh nhất. Ví dụ, khi đối mặt với một bệnh nhân lớn tuổi, suy kiệt, mắc bệnh tắc mạch chi dưới giai đoạn cuối (critical limb ischemia), câu hỏi “Làm thế nào để tái thông mạch máu?” có thể không phải là câu hỏi then chốt.
Câu hỏi then chốt ở đây có thể là: “Liệu một cuộc can thiệp tái thông mạch máu phức tạp, dù thành công về mặt kỹ thuật, có thực sự cải thiện chất lượng cuộc sống cho bệnh nhân này không, hay nó chỉ kéo dài sự đau đớn và mang lại những hy vọng hão huyền?”. Đôi khi, câu trả lời đúng lại là chăm sóc giảm nhẹ và chấp nhận giới hạn của y học. Đặt ra câu hỏi này đòi hỏi sự khiêm tốn và can đảm để thừa nhận rằng không phải lúc nào phẫu thuật cũng là giải pháp tốt nhất.
Trong bối cảnh Trí tuệ Nhân tạo (AI) đang ngày càng thâm nhập vào y khoa, vai trò của những câu hỏi then chốt càng trở nên quan trọng. AI có thể phân tích dữ liệu hình ảnh chụp cắt lớp vi tính hay chụp động mạch xóa nền để đưa ra chẩn đoán với độ chính xác cao, có thể đề xuất các phác đồ điều trị dựa trên hàng triệu ca bệnh. Nó sẽ cung cấp “câu trả lời” rất nhanh. Tuy nhiên, vai trò của bác sĩ sẽ chuyển dịch từ người nắm giữ câu trả lời sang người đặt ra câu hỏi đúng. AI không thể hỏi: “Với hoàn cảnh gia đình và nguyện vọng cá nhân của bệnh nhân này, phác đồ điều trị tối ưu về mặt lý thuyết có phải là lựa chọn nhân văn nhất không?”. Nhiệm vụ của phẫu thuật viên tương lai là sử dụng AI như một công cụ để có dữ liệu tốt hơn, nhưng vẫn phải là người dẫn dắt quá trình ra quyết định bằng những câu hỏi mang tính bối cảnh, đạo đức và con người.
Kết luận
“Questions Are the Answer” nhắc nhở những người làm trong ngành y một sự thật cơ bản: y học là một khoa học của sự bất định. Chất lượng của một phẫu thuật viên không chỉ được đo bằng sự khéo léo của đôi tay hay sự chính xác của nhát dao, mà còn bằng chiều sâu và sự sắc bén trong những câu hỏi mà họ đặt ra cho chính mình, cho đồng nghiệp và cho bệnh nhân. Trong phòng mổ hay phòng khám, việc dừng lại một giây để tự hỏi “Liệu có cách nào khác không?” hay “Chúng ta đang thực sự giải quyết vấn đề gì ở đây?” có thể là ranh giới giữa một quy trình chuẩn và một giải pháp xuất sắc, và đôi khi, là giữa sự sống và cái chết.
Bình luận